قصه‌ی تار و پودهای به هم درآمیخته‌ی یک فرش، روایت هنر کهن ایران است. هنری که هزاران گره‌اش، از قریحه‌ی ذاتی انگشتان خالقش می‌گوید و قصه‌هایی از حرکت بی‌وقفه‌ی دست‌‌ها به روی دار دارد . فرش ایرانی میراث پر افتخار سرزمین پارس است که در طول تاریخ با دنیایی از رنگ و نقش معنی یافته و ناگفته‌های شیرینی را در دل آن می‌توان پیدا کرد. وقتی هوش ایرانی برای پوشش زمین سرد به پیوند هزاران گره می‌رسد و برای این پوشش به تکرار یک رنگ و طرح اکتفا نمی‌کند، اثری هنری به‌نام فرش خلق می‌شود. اثری که با نظم هندسه‌وار گره‌ها، چشم را به تماشای یک طرح خوش‌ورنگ‌ولعاب درون خانه دعوت می‌کند. این هنر قدیمی از دیرباز جای خود را در خانه‌های ما پیدا کرده و نام ایران را به صفتی ارزنده برای خود تبدیل کرده است. برای نگاهی اجمالی به تاریخچه‌ی هنر فرش ایرانی و منزلت آن در صنایع دستی سرزمین‌مان در این مطلب با ما همراه شوید.
گذری کوتاه بر عمر تاریخی فرش ایرانی
این‌که برای اولین بار چه تاریخی در جهان، به فکر بشر رسید تا ردیف و ستونی از گره‌ها را کنار هم جمع کند، مشخص نیست. ماهیت فرش جاودانه نیست و بدون شک مثل سنگ و فلز قدرت ماندگاری برای نسل‌های بعد را ندارد. به همین دلیل هیچ تاریخ‌شناسی با اطمینان کامل نمی‌تواند ادعا کند که نخستین جرقه‌ی پیدایش فرش در چه تاریخی از جهان زده شده است و به جای اولین، تنها می‌توان از قدیمی‌ترین فرش‌ها در کاوش‌ها سخن گفت. اشارات فیلسوف یونانی در در مورد ماهیت فرش در حدود 440 سال پیش از میلاد یا ادعای سالنامه تاریخی سوئی‌سو در رابطه با صادرات فرش ایرانی در زمان ساسانی به چین، از قدمت تمدن باستانی سرزمین‌مان سخن می‌گویند. فرش ایرانی هنری موروثی است که نسل به نسل پیش رفته و از عشایر چادر نشین برای محافظت از سرما تا پادشاه کاخ‌نشین برای اثبات ثروت و جلال، همگی با این تمدن باستانی درآمیخته بوده‌اند.
قالی پازیریک، قدیمی‌ترین فرش جهان
قدیمی‌ترین فرش جهان در روسیه، در 80 کیلومتری مرز مغولستان یافت شده و به‌نام پازیریک شناخته می‌شود که تاریخ پیدایش آن به سال 1947 برمی‌گردد. این فرش در یک دره همنام خودش و درون یک گور یخ‌زده کشف شده است. این گور متعلق به قوم ایرانی‌تبار سکایی‌ها بوده است. باستان‌شناسان روس معتقدند که تاریخچه این قالی زیبا و پر نقش‌ونگار به قوم پارت و مادها برمی‌گردد. درعین حال با وجود محل کشف این فرش، می‌توان آن را به دوران سکایی‌ها نسبت داد. همچنین آخرین پژوهش‌های انجام شده به‌روی این فرش، از سده چهارم و پنجم پیش از میلاد سخن می‌گوید.
آن‌چه که در مورد پژوهش‌های پیرامون این فرش کلیدی است، نقش‌ونگارهای هنرمندانه آن است که روح هنر ایرانی را در خود دارد. نقش‌هایی همچون آهوی در حال چرا، سوارکاران، نقش حیوانات تخیلی و حاشیه‌ی گل‌دار فرش، ما را یاد هنر اصیل ایرانی می‌اندازد و شباهت آنها با نقوش تخت جمشید غیرقابل انکار است. جالب است بدانید نقش ستاره‌های چهارپر در این فرش، همزاد نقوش اشیای کشف شده از لرستان است و این‌ها همه نشانه‌هایی بارز از قدمت تمدن و هنر فرش ایرانی است. این فرش هم اکنون در موزه آرمیتاژ، در سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.
فرش بهارستان، متعلق به دوران ساسانی
در کتاب تاریخ طبری به فرشی به درازای450 و پهنای 90 قدم اشاره شده که در کاخ تیسفون وجود داشته است. کاخ تیسفون یا همان طاق کسری متعلق به ساسانیان است که در زمان حمله اعراب به ایران، بسیاری از اموال آن به‌عنوان غنیمت جنگی، غارت شد. فرش بهارستان یکی از این اموال غارت شده بود که درحین انتقال آن به مدینه، برای تقسیم میان سربازان، چند تکه شد. فرش بهارستان به بهار خسرو و بهار کسری نیز معروف است و این هویت برگرفته از ایوان خسرو و طاق کسری، دیگر نام‌های کاخ تیسفون در عراق امروزی است.
این فرش با نقش‌هایی همچون گل و گیاه، پرنده و جوی آب، یک بوستان بهشتی را توصیف می‌کند. این فرش با ابریشم، طلا و نقره بافته شده و نقش گل و گیاه و میوه‌ها با زمرد، مروارید و دیگر سنگ‌های قیمتی و رنگارنگ تزیین شده است. از تاریخ ابن اثیر این‌گونه برداشت می‌شود که پادشاهان از این فرش در زمستان استفاده می‌کردند و درواقع نقش‌ونگار بهارستان برای آنها تداعی کننده‌ی باغ و بوستان سرسبز بهار بوده است.
سیر هنر فرش در ایران بعد از حمله عربها
فرش ایرانی تا مدت‌ها پس از تسلط اعراب به خاک ایران و عدم توجه و علاقه‌ی آنها به این هنر، با سیر نزولی مواجه می‌شود و این سیر تا روی کار آمدن خلیفه اموی و عباسی ادامه پیدا می‌کند. بعد از این برهه، با تسلط دودمان سلجوقیان، بر قسمت‌هایی از ایران آن زمان، همچون آذربایجان، مرکز و غرب، این بار هنر فرش متأثر از فرهنگ قوم ترک سلجوقی زنده می‌شود. این شکوه هنری تا پیش از حمله قوم مغول و روی کار آمدن ایلخانی، ادامه می‌یابد.
تأثیر جاودانه صفوی بر فرهنگ وهنر فرش ایرانی
خاصیت دوره‌ی صفوی، تبلور هنر ایرانی به‌خصوص در خلاقیت و ظهور نبوغ معماری است. این دوره سراغ هنر فرش نیز آمده و یکی از پر رونق‌ترین دوره‌های تاریخی در این صنعت است. گستره‌ی رشد وسیع صفویان در فرش ایرانی، به مرزهای امروز نیز رسیده و هنوز هم تأثیر سبک صفویان در نقش‌ونگار بسیاری از فرش‌های خانه‌های ایرانی آشکار است. فرش ایرانی در عصر صفوی، به دوران طلایی خود می‌رسد و مثل سایر هنرها در این دوره، پر آوازه می‌شود. مناطقی همچون اصفهان و کاشان، مرکزی برای شکوه و عظمت این هنر اصیل پارسی می‌شوند. اهمیت به فرش‌بافی به‌عنوان یکی از صنایع دستی، سبب شد که آثار گران‌بهای بسیاری از دوره‌ی صفوی به موزه‌های امروزه راه پیدا کند و مهر تأییدی برای تمدن هنر ناب ایران باشد.
هنر ایرانی در میان سرزمین‌های خاورمیانه زبانزد است و فرش یکی از صنایع دستی مشهور و محبوبی است که مرزها را گذرانده و سراغ قاره‌های دیگر جهان نیز رفته است. فرش ایرانی با طرح‌های شاه عباسی، اسلیمی، افشان، اقتباسی و… مقام منزلت ویژه‌ای در هر خانه‌ی ایرانی دارد و باید به این هنر کهن بالید. دانستنی در مورد این صنعت ایرانی بسیار است و ما در این مطب سعی کردیم، اطلاعات مختصری از تاریخچه‌ی آن را در اختیار شما قرار دهیم. برای افزایش بار اطلاعاتی هر کاربر در مورد فرش ایرانی، خوشحال می‌شویم که دانستنی‌های مفید خود را در مورد این هنر در این صفحه بازگو کنید. ما منتظرتان هستیم.
