فرار مغزها مربوط به کسانی است که تحصیلات عالی دارند یا به نوعی جزو نخبگان و نیروی متخصص یک کشور به حساب می‌آیند. شرایط مختلفی باعث می‌شود تا زندگی در یک کشور برای افراد، پایین‌تر از سطح انتظارات آن‌ها باشد. از این رو خود را برای رفتن به کشوری با سطح زندگی بالاتر آماده می‌کنند تا بتوانند از توانایی‌های خود بهترین بهره را ببرند. انتظار می‌رود فقط در کشورهای جهان سوم شاهد فرار مغزها باشیم اما در فهرست این کشورها، می‌توان برخی از کشورهای توسعه‌یافته را هم مشاهده کرد.
آسیب‌های فرار مغزها از یک کشور چیست؟
قطعا کسانی که دارای تحصیلات سطح بالا یا تخصص هستند، می‌توانند در پیشرفت یک کشور بسیار تأثیرگذار باشند. هنگامی که این افراد از کشور مهاجرت می‌کنند، عامل اصلی توسعه که نیروی متخصص است به اندازه کافی در دسترس نیست و رشد کشور با سرعت کندتری انجام می‌گیرد. در این صورت حتی اگر شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و … نیز بهبود یابد، سرعت توسعه و رشد کشور به‌کندی پیش می‌رود.
دلایل فرار مغزها از یک کشور چیست؟
عوامل متعددی باعث می‌شود تا متخصصان و تحصیل‌کرده‌ها از یک کشور مهاجرت کنند. هنگامی که فرد توانایی‌های خاصی دارد، زندگی آرزومندانه‌تری را برای خود تصور می‌کند. این عامل سبب می‌شود تا به دنبال رؤیاها و موقعیت‌های بهتر به دیگر کشورها با شرایط زندگی بهتر مهاجرت کنند.
تأثیر عوامل اقتصادی فرار مغزها
معمولا مهم‌ترین عاملی که سبب می‌شود فرار مغزها رخ دهد، عوامل اقتصادی است. شرایط بی‌ثبات اقتصاد و ایجاد نشدن شغل به اندازه کافی و در سطوح مختلف باعث می‌شود تا اکثر افراد نخبه در کشورهای جهان سوم و حتی کشورهای توسعه‌یافته به جایی دیگر نقل مکان کنند. عواملی مانند رانت‌خواری، اختلاف طبقاتی ناهمگون و … می‌تواند در فرار مغزها تأثیر داشته باشد.
شرایط کاری و فرار مغزها
هنگامی که بحث مهاجرت نخبگان و افراد تحصیل‌کرده پیش می‌آید نداشتن امنیت کاری را می‌توان در بین این افراد مشاهده کرد. فقدان پیشرفت شغلی و استقلال در کار باعث می‌شود تا افرادی که سطح تحصیلات بالایی دارند موقعیت رشد را در کشورشان برای خود فراهم نبینند و گرایش به زندگی در کشوری دیگر با موقعیت بهتر داشته باشند.
شرایط سیاسی و تأثیر آن بر فرار مغزها
هنگامی که شرایط سیاسی در یک کشور نامساعد باشد، باعث می‌شود تا افرادی که فکر می‌کنند شرایط بهتری را در کشور دیگر دارند مهاجرت کنند. سرکوب روشنفکران و سیاست‌گذاری‌های غلط در یک کشور می‌تواند بر این معضل دامن بزند. همچنین وجود مسائلی مانند بی‌‌ثباتی سیاسی روی دیگر مسائل تاثیر می‌گذارد و اولین گروهی از جامعه که به فکر رفتن می‌افتند، افراد تحصیل‌کرده و سطح بالای جامعه هستند.
عوامل حرفه‌ای و فرار مغزها
از دیگر عواملی که باعث می‌شود افراد تحصیل‌کرده و متخصص خود را برای رفتن به کشور دیگری آماده کنند، بهره‌برداری نشدن حرفه‌ای از تخصص آن‌هاست. کسانی که سال‌ها در رشته‌های خاص تحصیل‌کرده‌اند و توانستند مدارج عالی را طی کنند ولی در حال حاضر نمی‌توانند شرایط پیشرفت را در حرفه خود مساعد ببینند. همچنین نبود تسهیلات مادی و تناسب نداشتن آن با میزان کار و زحمت فرد، وی را به سمت دیگر کشورها هدایت می‌کند.
این عوامل همگی دست به دست هم می‌دهند تا شرایط زندگی و سطح درآمد را در یک کشور پایین آورند. شاید افراد عادی جامعه بتوانند در شرایطی معمولی زندگی کنند ولی کسانی که دارای تخصص هستند نمی‌توانند شرایط نامساعد را تاب بیاورند و فرار مغزها اتفاق می‌افتد. البته همیشه هم دلیل این پدیده شرایط نامساعد کشور نیست؛ بلکه برخی اوقات شرایط فرهنگی یا بهتر بودن شرایط حرفه‌ای یک فرد در کشوری دیگر می‌تواند عامل مهاجرت متخصصان باشد.
عوامل خارجی مؤثر بر فرار مغزها
البته همیشه هم نمی‌توان گفت عوامل داخلی سبب مهاجرت نخبگان به کشورهای دیگر می‌شود. برخی اوقات ممکن است شرایط کاری و موقعیت اجتماعی یک نخبه در کشور خود مناسب باشد؛ اما به علت نیاز کشورهای توسعه‌یافته و مدرن به تخصص وی، شرایطی بهتر را برای او فراهم کرده و قضیه شکار مغزها اتفاق افتد. برخی اوقات این پیشنهاد‌ها بسیار وسوسه کننده است و این افراد می‌توانند مدارج بسیار بالاتری را در کشورهای دیگر طی کنند و شرایط پیشرفت بهتری دارند. از این رو برای کوچ به شرایطی بهتر و مساعدتر تصمیم به مهاجرت می‌گیرند.
دلایل شخصی برای فرار مغزها
در برخی موارد نیز فرد متخصص به دلایل شخصی مانند حضور خانواده در کشوری دیگر، ازدواج با یک فرد خارجی، مشکلات فرهنگی موجود و اعتقادات و خواسته‌های فردی و … می‌تواند در مهاجرت برخی افراد تحصیل‌کرده مؤثر باشد.
کشورهایی که بالاترین آمار فرار مغزها را دارند
با توجه به آمارهایی که در زمینه فرار مغزها در طی سال‌های گذشته تهیه شده است، در‌می‌یابیم که رتبه‌بندی این کشورها بر اساس تغییر شرایط هر کدام می‌تواند تغییر کند. در گذشته و سال‌های پس از انقلاب ایران، اولین رتبه را برای فرار مغزها داشت. بعد از اتمام جنگ تحمیلی و گسترش دانشگاه‌ها، این آمار تغییر کرد و رتبه ایران در این زمینه کاهش یافت.
آخرین آماری که در سال 2015 در این مورد ارائه شد، نشان‌دهنده رتبه‌بندی زیر است:
- اتیوپی
- نیجریه
- کنیا
- هند
- یونان
- ایران
- چین
- مکزیک
- جامائیکا
- مالزی
- انگلستان
این آمار نشان می‌دهد که اکثرا کشورهای جهان سوم در رتبه‌های اول قرار دارند. نکته جالب توجه، حضور انگلستان که یک کشور توسعه‌یافته و مدرن است در رتبه 11 است! دلایل فرار مغزها در کشورهای جهان سوم مشخص است اما انگلستان نیز سالانه شاهد خروج نیروی متخصص و تحصیل‌کرده خود به سمت ایالات متحده است.
بررسی وضعیت ایران در زمینه فرار مغزها
ایران با وجود منابع غنی‌ای که دارد نتوانسته است شرایط را برای نگه‌داشتن بیشتر متخصصان بومی در کشور فراهم کند. تعداد زیادی از دانشجویان هر ساله برای تحصیل به کشورهای اروپایی، ایالات متحده و استرالیا مهاجرت می‌کنند. در سال‌های گذشته حدود 90 درصد از دانشجویانی که برای تحصیل به ایالات متحده مهاجرت می‌کنند، در همان جا ماندگار می‌شوند و به ایران برنمی‌گردند. البته از سال گذشته که محدودیت‌هایی برای حضور ایرانیان و چند کشور دیگر در این آمریکا تدوین شده است، کمی وضعیت تغییر کرده است و دانشجویان مجبور می‌شوند به کشورهای خود برگردند.
ناگفته نماند آماری که بررسی شد مربوط به چند سال پیش است و در حال حاضر ایران رتبه چهارم را در فرار مغزها دارد و روند رو به رشد آن، نشان‌دهنده تبدیل شدن آن به یک معضل بزرگ است.
راهکارهایی برای کاهش فرار مغزها
مهاجرت متخصصان از یک کشور باعث می‌شود تا شرایط توسعه و پیشرفت در معرض خطر قرار گیرد. از این رو راهکارهایی توسط دولت مردان این کشورها برای خارج نشدن این افراد از کشور اندیشیده می‌شود. هر چند ممکن است در مرحله اجرا چندان نتوانند به‌خوبی عمل کنند ولی می‌تواند تأثیراتی روی این روند داشته باشد. برخی از راهکارهایی ارائه شده در کشورهای مختلف به خصوص ایران شامل موارد زیر است. البته عملی شدن این راهکارها چندان هم به واقعیت نزدیک نیست و در اکثر کشورها چندان به آن‌ها پرداخته نمی‌شود و در حد راهکار نظری می‌ماند.
ایجاد شرایط تحصیلی بهتر برای جلوگیری از فرار مغزها
معمولا نخبگان برای تحصیل به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند. به عنوان مثال دانشجویانی که مقاطع کارشناسی ارشد یا دکتری خود را در کشوری دیگر ادامه می‌دهند و بعد از اتمام تحصیلات در کشور محل تحصیل خود ماندگار می‌شوند. اگر بتوان شرایط ادامه تحصیل در کشور را برای افراد بهتر کرد یا در حین تحصیل شرایط شغلی و کاری مناسب نیز برای آن‌ها فراهم کرد، امکان فرار مغزها در این برهه زمانی به شدت کاهش می‌یابد. متأسفانه در اکثر کشورهای موجود در فهرست بالا به خصوص کشور ما، شرایط تحصیل در مقاطع بالا به شدت نامساعد شده است و دانشجویان انگیزه کافی برای ادامه تحصیل را در ایران ندارند. اگر این مشکل برطرف نشود، احتمال افزایش فرار مغزها باز هم وجود دارد.
بها دادن به مغزها و ایجاد امکانات مناسب برای آن‌ها
یکی دیگر از راهکارهایی که می‌توان از فرار مغزها جلوگیری کرد، ایجاد بستری مناسب برای آن‌هاست. بدون شک تعداد زیادی از این افراد اگر شرایط مساعد در کشور خودشان برایشان فراهم شود، نیازی به مهاجرت به دیگر کشورها ندارند. از این رو بهتر است به صورت محترمانه آن‌ها را در کشور نگه داشت و از روش‌هایی مانند جلوگیری از مهاجرت آن‌ها خودداری کرد. در صورتی که به نخبگان و مغزها بها داده شود، خودشان با میل و رغبت در کشور می‌مانند و باعث توسعه کشور می‌شوند؛ اما در صورتی که به اجبار آن‌ها را نگه داشت، احتمال این که کارایی و انگیزه آن‌ها کاهش یابد وجود دارد.
بررسی نیازهای شغلی کشور و ساماندهی رشته‌های دانشگاهی
شاید اگر شرایط دانشگاه‌ها و رشته‌های آموزشی بهتر شود، فرار مغزها نیز کمتر اتفاق بیافتد. دانشجویی که بعد از سال‌ها تحصیل، با بازار کار بسیار بی‌رونق مواجه می‌شود، بدون شک انگیزه‌ای برای ماندن نخواهد داشت و نمی‌تواند به راحتی بپذیرد که در یک شغل سطح پایین شروع به کار کند. از این رو باید رشته‌های دانشگاهی را به صورت برنامه‌ریزی شده و بر اساس نیازهای شغلی کشور ساماندهی کرد تا دانشجویان بتوانند مسیر روشن‌تری را سر راه خود ببینند و به فکر ترک وطن و خدمت به کشورهای دیگر نیافتند.
