آشنایی با کاخ چهلستون اصفهان | شاهکار هنری و معماری دوره صفویه
اصفهان، زیباترین شهر ایران است؛ جایی که حد اعلای معماری اسلامی و ایرانی را در خود جای داده و به مانند موزه ای زنده، فرهنگ و سنت مردم ایران را به بهترین وجه به نمایش می گذارد. اصفهان شهر نقش و نگارهاست و ضیافتی از طرح، رنگ، هنر، معماری و تاریخ را به مسافرانش هدیه می دهد. در میان این همه زیبایی و شکوه، کاخ چهلستون اصفهان قرار دارد که به نقاشی ها و آینه کاری های بی مثالش مشهور شده و روزگاری میزبان بزرگانی از سراسر دنیا بوده است. سنگ بنای این کاخ بی تکرار در دوره شاه عباس اول صفوی در میان باغی وسیع و سرسبز گذاشته شد. این بنا در سال 1057 هجری قمری (1025 هجری شمسی) در زمان حکمرانی شاه عباس دوم تکمیل و افتتاح شد. این سازه در ابتدا کوشکی کوچک در میان باغی بزرگ بود و شکلی از استراحتگاه را داشت. به فرمان شاه عباس دوم ایوان ها، نقاشی ها، تزیینات و بخش های مختلفی به آن اضافه شد که آن را به قصری در خور شان پادشاهان صفوی بدل کرد. چنین بود که کاخ ۲۱۲۰ متر مربعی چهلستون به عنوان مکانی رسمی برای انجام تشریفات سیاسی معمول و پذیرایی از شاهان دیگر و صاحب منصبان انتخاب شد. امروزه بخشی از کاخ را برای نگهداری و نمایش آثار شهر اصفهان و عکس های قدیمی آن اختصاص داده اند و با نام کاخ موزه چهلستون شناخته می شود. این عمارت زیبا از قسمت های مختلفی تشکیل شده و در میان باغ چهلستون در انتهای حوضی پر آب دل از بازدیدکنندگان خود می برد.
قسمت های دیدنی کاخ چهلستون شمال تالار 18 ستون، تالار آینه، تزیینات عالی، طلاکاری، نقاشی های سالن پادشاهی و بسیاری دیگر می شود که هنر ناب ایرانی را در دوره صفویه به رخ بیننده می کشد. در ادامه به تمام بخش های این کاخ زیبا سر می زنیم.
چرا به آن چهلستون می گویند؟
اما چرا با وجود داشتن بیست ستون، همه از این کاخ با نام چهلستون یاد می کنند و آن را به این اسم می شناسند؟ به احتمال زیاد شما هم جواب را حدس زده اید که کاخ چهلستون به دلیل انعکاس بیست ستون ایوان اصلی در استخر بزرگ عمارت، و جمع این دو عدد با یکدیگر به این نام خوانده می شود. البته دلیل دیگری که برای این موضوع آمده است، نقش عدد 40 در ادب فارسی است که نشان از زیاد بودن و کثرت دارد، مانند چلچراغ یا یک کلاغ چهل کلاغ و نظایر آن.
تاریخچه موزه چهلستون
زمزمه های تبدیل شدن کاخ چهلستون به موزه برای نخستین بار در سال 1316 آغاز شد. در این زمان تصمیم بر این شد تا کاربری مجموعه کاخ به موزه تغییر پیدا کند. هدف از انجام این کار، گردآوری، نگهداری و حفاظت از آثار و اشیای تاریخی، فرهنگی و هنری، فراهم آوردن امکانات پژوهشی و تحقیقی درباره آنها و نیز آشنایی با شیوه های زندگی گذشتگان و شناساندن آثار فرهنگ و هنر اسلامی به تمام مردم بود.
چنین شد که کار تاسیس موزه چهلستون آغاز و این موزه به طور رسمی در مهرماه 1327 هجری خورشیدی افتتاح شد. در این مراسم جمعی از مقام های مملکتی، استادان، هنرمندان و علاقه مندان به هنر و تاریخ حضور داشتند و نام تمامی آنها در دفترچه یادبودی ثبت شد. در سال 1343 هجری شمسی اما اشیای موجود در کاخ چهلستون را به طور موقت به منظور تعمیرات اساسی کاخ به تالار اشرف، تالار اصلی کاخ چهلستون، منتقل و در حدود پنج سال از این تالار به عنوان موزه کاخ استفاده کردند. در پایان این پنج سال، تمام اشیای فرهنگی و آثار تاریخی موجود در موزه جمع آوری و به انبارهای مختلف منتقل شدند تا در آنجا از آنها نگهداری صورت گیرد. این موضوع تا زمان انقلاب اسلامی در ایران و ادغام دو اداره جهانگردی و فرهنگ و هنر سابق و تشکیل اداره ارشاد اسلامی ادامه پیدا کرد. بعد از این زمان بود که دوباره اموال موجود در انبار به تالارهای کاخ بازگردانده شد و موزه چهلستون پا گرفت. البته تا زمان تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 1367 هجری شمسی، کاخ هنوز کاربری خود را حفظ کرده و تغییر نام نداده بود و گردشگران با نام کاخ چلستون از آن بازدید می کردند. بعد از سال 67 عنوان کاخ موزه چهلستون به این مجموعه تعلق گرفت و به طور رسمی با این نام در فهرست موزه های ایران ثبت شد.
تاریخچه کاخ و باغ چهلستون
بیشتر بناهای تاریخی و معروف اصفهان در دوره صفوی بنا شده و اصفهان در روزگار پادشاهی آنان به اوج زیبایی رسیده است. قصد داریم در این قسمت تاریخچه کاخ و باغ چهلستون را ابتدا با در نظر گرفتن فضای حاکم بر اصفهان در زمان ساخت بررسی کنیم. سپس اتفاق هایی که کاخ و باغ، حین ساخت و بعد، با آن مواجه بوده را با از نظر می گذرانیم.
آثار تاریخی، هنری و با ارزش موزه چهلستون
از جمله اشیایی که در موزه چهلستون در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد می توان به نسخ خطی مربوط به قرن چهارم هجری قمری، نگارگری، ظروف کاربردی و تزیینی (نظیر ظروف سفالینه و آبگینه سده های سوم تا یازدهم هجری قمری)، ظروف چینی سفید و آبی که به سفارش شاه عباس ساخته شده بود، اشاره کرد. علاوه بر اینها، آثاری هنری از زمان های پیش از اسلام تا سده 14 هجری قمری (13 هجری شمسی)، قالیچه هایی با طرح محرابی مربوط به قرن یازدهم هجری قمری و درهای چوبی منبت و خاتم کاری شده متعلق به دوره صفویه نیز در این موزه گردآوری شده است.
مجموعه های موجود در موزه
تمام آثار موجود در موزه در مجموعه های زیر بخش بندی شده است:
1- مجموعه سفال، اولین نمونه کاشی، ساخت اصفهان
2- مجموعه آبگینه، فرش، نسخ خطی کوفی قرآن
3- مجموعه قدیمی ترین آثار سکه ماقبل تاریخ
4- مجموعه آثار دوران تاریخی و آثار دوران اسلامی
5- مجموعه آثار دوران صفویه که شامل انواع قباله های ازدواج قرن نهم به بعد تا آخر قاجار می شود.
6- مجموعه انواع سنگ نوشته ها
7- مجموعه فرش های قدیمی: قدمت فرش ها در این مجموعه به 400 الی 500 سال قبل برمی گردد. دو تخته فرش آن در دنیا نظیر ندارد و مزین به آیات الهی هستند.
باغ چهلستون تکه ای از بهشتی به نام باغ جهان نما
آن گونه که از روایت های متعدد بر می آید و در کتب و منابع گوناگون گفته شده است، عباس کبیر، فرمان ساخت کاخ و باغ چهلستون را صادر می کند. اما پیش از اینکه کار ساخت چهلستون آغاز شود چه بنایی در اینجا قرار داشته و طی چه مراحلی این مکان دیدنی ساخته شده است.
باغ هایی با حال و هوایی بهشتی
طرح شهری باغ سازی در اصفهان منجر به ایجاد باغ های متنوع و گوناگونی در این شهر شد. از میان آنها می توان به باغ جهان نما، خرگاه، هشت بهشت، فتح آباد، کاج، نسترن، خلعت و انگورستان اشاره کرد که شکل ظاهری اصفهان را به کل تغییر دادند و حال و هوایی بهشتی به آن بخشیدند. این باغ ها در ذهن هر رهگذر و سیاحی مفهوم “باغ اندر باغ” را تداعی می کردند که از میان آنها تنها دو باغ هشت بهشت و چهلستون برای امروز باقی مانده است. گفته می شود باغ چهلستون گوشه ای از باغ بزرگ جهان نما بوده که سپس با قرارگیری کوشکی در میان آن اندک اندک به شکل امروزی اش درآمد. کتاب قصص الخاقانی (1) نیز بر این موضوع صحه می گذارد که باغی به نام باغ جهان نما پیش از ساخته شدن بنای چهلستون وجود داشته است. آن گونه که در کتاب وجود دارد، در شمال خیابان چهارباغ قصری به همین نام (جهان نما) بنا شده بود؛ اما پس از احداث ساختمان چهلستون در میان باغ جهان نما، باغ اطراف آن نیز به نام چهلستون خوانده شد.
اما میر سید علی جناب، پژوهشگر و صاحب کتاب الاصفهان، اصل عمارت را صلیبی شکل دانسته و اعتقاد داشت که در زمان ورود شاه اسماعیل به اصفهان حوض در مکان خود وجود داشته و بعدا در زمان ساخت باغ چهلستون ایجاد نشده است. از طرفی دیگر، نویسنده “تاریخ عالم آرای عباسی” نوشته، ممکن است طول عمر بخشی از بنا به قرنها قبل از دوران صفویه و زمان ملکشاه سلجوقی بازگردد.
کاخ چهلستون در زمان شاه عباس کبیر -عمارتی کوچک در میان باغی بزرگ
فکر اولیه ساخت کاخ چهلستون از آنجا نشات گرفت که شاه عباس کبیر در دوران سلطنت خود نیاز داشت تا در کنار کاخی رسمی که کارهای دربار و امور مملکت را در آن به سرانجام می رساند، کوشکی کوچک نیز داشته باشد تا بتواند به دور از هیاهوی سلطنت و کشورداری استراحت کند. از این رو فرمان داد تا عمارتی کوچک به شکل کلاه فرنگی با اتاق هایی به بلندای 12 متر ساخته شود. این عمارت اندک اندک به مکانی برای پذیرایی از سفرا، رجال و سیاسیون کشور و دیگر ممالک و برپایی جشن هایی کوچک تبدیل شد. برخی از مورخان در آثار خود چنین نوشته اند که شاه عباس اول، جشن نوروز بیست و سومین سال سلطنت خود را در کاخ چهلستون برگزار کرده است.
حیات باغ چهلستون از کجا تامین می شد؟
منبع آبی که حیات را به میان رگ های باغ می آورد و آن را آبیاری می ساخت، شاخه ای از نهر فدین بود. این جوی آب پس از آبیاری باغ و گذر از آن وارد خیابانی که اکنون سپه نام دارد می شد و در انتها راه خود را به سوی میدان نقش جهان ادامه می داد. استخرِ عمارتِ باغ با طولی به اندازه 110 متر و عرض 16 متر، خنکا، تازگی و شادابی خاصی به مجموعه می بخشید و از انعکاس ستون ها در آب آن، نام چهلستون معنی حقیقی خود را پیدا می کرد. در چهار گوشه حوض مرکزی و نقطه نقطه جوی های کوچک اطراف عمارت شیرها و فواره هایی سنگی جانمایی شده بود. معماری خاص حوض ها و جوی های آب، موجب می شد آبی که در حوض جریان داشت، از دهان این شیرها و فواره های سنگی بیرون جهیده و منظره ای جالب و باصفا ایجاد شود.
